نقد روش‌شناسانه موسسات نظرسنجی
چه زمانی می‌توان به نتایج یک نظرسنجی اعتماد کرد؟
نظرسنجی راهی برای شناخت جامعه و به دست آوردن تصویری از افکار عمومی است. اما یک نظرسنجی چه زمانی تصویری صادقانه و دقیق از جامعه را بازتاب می‌دهد؟
به زبانی ساده، در نظرسنجی‌های رایج علمی نمونه‌ای کوچک از بین جامعه‌ای بزرگ(مثلا کل افراد بالای ۱۸سال کشور) به تصادف انتخاب می‌شوند. مبتنی بر قوانین علم آمار، اگر همه افرادی که در جامعه بزرگ قرار دارند، شانس برابری برای قرار گرفتن در نمونه کوچک داشته باشند، می‌توان با اطمینان بالایی، نتایج پرسش از نمونه کوچک را به جامعه کل تعمیم داد. به عنوان مثال یک نمونه ۱۰۰۰ نفری از کل شهروندان بالای ۱۸سال کشور، اگر به درستی و با روش تصادفی انتخاب شوند، می‌توان نتایج حاصل از مصاحبه با این گروه افراد را به کل جمعیت بالای ۱۸سال کشور تعمیم داد. پس برای سنجش اعتبار یک نظرسنجی علمی، پیش از هر چیز باید به روش اجرای آن توجه کرد. بزرگ بودن حجم نمونه، معیاری برای اعتبار یک نظرسنجی نیست.
نقد دو نظرسنجی:
موسسه گمان، نهادی است مستقر در کشور هلند که به طور مستمر نظرسنجی‌هایی را درباره جامعه ایران منتشر می‌کند. آخرین نظرسنجی این موسسه تحت عنوان «نگرش ایرانیان به سیستم سیاسی مطلوب» به تازگی منتشر شده است. اما نتایج این نظرسنجی چقدر قابل اعتماد است؟
نظرسنجی‌های اجرا شده توسط این موسسه مبتنی بر نمونه‌گیری غیرتصادفی است. به عبارتی در این نظرسنجی، پژوهشگر به روش تصادفی افراد نمونه‌اش را انتخاب نمی‌کند. بلکه پرسشنامه به شکل عمومی در فضای مجازی منتشر می‌شود و از افراد خواسته می‌شود که به سوالات آن پاسخ دهند. پیدا است پاسخ دهندگان به این نظرسنجی، نمونه‌ای تصادفی از کل جامعه ایران نیستند. بلکه افراد خاصی هستند که لینک پرسشنامه را در فضای اینترنت مشاهده کرده و تصمیم گرفته‌اند به سوالات آن پاسخ دهند. در نتیجه نتایج حاصل از این نظرسنجی تنها قابل تعمیم به همان گروه خاصی است که به سوالات پاسخ داده‌اند، نه کل جامعه ایران. در حالی که یک نمونه ۱۰۰۰ نفری از مردم ایران که به صورت تصادفی و طبق قوانین آماری انتخاب شده باشند، قابل تعمیم به کل جامعه خواهد بود، یک نمونه چند ده هزار نفری(مثل نظرسنجی‌های موسسه گمان) هیچوقت قابل تعمیم به کل جامعه ایران نیست.
یکی دیگر از نظرسنجی‌هایی که در روزهای اخیر منتشر شده مربوط به موسسه متا (از شرکت‌های مرکز رشد دانشگاه امام صادق ع) است. بر اساس اطلاعات منتشر شده این نظرسنجی بر اساس روش مدل سازی جمعیتی ایران انجام شده است. در مدل‌سازی جمعیتی، فرض می‌شود که یک نمونه قابل تعمیم باید دارای تعداد مشخصی مرد و زن و به همین ترتیب تعداد مشخصی ساکن روستا و شهر، گروه‌های مختلفی سنی و ... باشد. سپس در یک روش غیرتصادفی پرسشنامه‌های زیادی تکمیل می‌شود. به عنوان مثال در کانال‌های تلگرامی و... از افراد خواسته می‌شود تا به سوالات مشخصی پاسخ دهند. پیداست که تا اینجا یافته‌های به دست آمده به هیچ عنوان قابل تعمیم به کل جامعه ایران نیستند. (همانند نظرسنجی‌های موسسه گمان)
سپس محققان می‌کوشند از نمونه‌ی غیرتصادفی و غیرقابل تعمیمی که به دست آورده‌اند، تعداد مشخصی مرد، تعداد مشخصی زن، و به همین ترتیب تعداد مشخصی ساکن شهر، روستا، دارای تحصیلات دانشگاهی و... استخراج کنند. به طور معمول برخی از گروه‌ها در این نظرسنجی هیچ نماینده‌ای ندارند. لذا تلاش می‌شود بر مبنای پاسخ سایر گروه‌ها، پاسخِ گروه‌های غایب در نظرسنجی نیز پیش‌بینی شود. روش‌های مدل‌سازی هنوز در مرحله آزمون و خطا هستند و قدرت تعمیم و اعتبار آن‌ها با ابهام جدی روبرو است. به طور مشخص در داخل کشور نیز تجربه انجام چنین نظرسنجی‌هایی محدود است. در نتیجه باید با تأمل بیشتری نسبت به نتایج این نظرسنجی نگریست و به دنبال شفافیت بیشتری در چگونگی انجام آن بود.